ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΛΥΣΙΚΑΤΟΥ
Α) Το επίθετο «Τσάκωνας» Β) Ο οικισμός «Τσακώνικα» Πατρών, η συνοικία «Τσακώνικα» Κορίνθου και τα χωριά «Τσάκωνη» Καστοριάς και «Τσάκων» Εδέσσης, Γ) Χρήστος Τσάκωνας ο νέος «Κολόμβος» της Αμερικής : ο βίος και η πολιτεία του.
Α) Ένα από τα θέματα που προκαλούν το ενδιαφέρον, σε ό,τι αφορά τη Τσακωνιά, είναι και το επίθετο Τσάκωνας (σχεδόν άγνωστο στη Τσακωνιά) που, πολλάκις, ίσως να σχετίζεται με τη Τσακωνιά, δηλ. από προσδιοριστικό μιας τοπικής φυλετικής ομάδος να κατέληξε σε επίθετο ( όπως Κρητικός, Πολίτης, Μωραΐτης, κλπ).
Ιστορικώς η λέξη τσάκωνας είχε διάφορες σημασίες: α) ο κάτοικος της Τσακωνιάς, β) καστροφύλακας, γ) ειδωλολάτρης, δ) αχθοφόρος, ε) χαντακοποιός κλπ.
Σκοπός της εισηγήσεώς μας είναι να παρουσιάσουμε την ευρεία χρήση του επιθέτου Τσάκωνας, τόσο στον Ελλαδικό χώρο όσο και στη διασπορά, μέσω διαδικτυακής έρευνας και τηλεφωνικών (80 περίπου) συνεντεύξεων. Ο διαδικτυακός κατάλογος περιέχει 1000 επίθετα Τσάκωνας, σε όλο σχεδόν τον Ελλαδικό χώρο, νησιά και όλους σχεδόν τους νομούς.
Οι περισσότεροι ερωτηθέντες (60% περίπου) διατηρούν αναμνήσεις ότι κατάγονται από διάφορους νομούς της Πελοποννήσου (κυρίως Ηλείας, Μεσσηνίας και Λακωνίας), ενώ πολλοί δήλωσαν ως τόπο καταγωγής των προγόνων τους τη Μ.Ασία (Πόλη, Σμύρνη, Θράκη, Πόντο και Καύκασο), προφανώς από Μωραΐτες προγόνους που είχαν μεταναστεύσει στην Μ.Ασία. Λίγοι δήλωσαν άγνοια της καταγωγής τους. Είχαμε και 2 ιδιάζουσες περιπτώσεις: ηλικιωμένη κυρία στη Θεσσαλονίκη μας είπε ότι ο παππούς της ήταν από την Προύσσα (λεγόταν Παπαϊωάννου), είχε καΐκι και ταξίδευε συχνά στη Τσακωνιά και άλλαξε το επίθετό του σε Τσάκωνας. Το ίδιο και με κάτοικο Μεγάρων που είχε άλλο επίθετο και λόγω εμπορικών συναλλαγών με τη Τσακωνιά το έκανε Τσάκωνας.
Στην ίδια τη Τσακωνιά το επίθετο Τσάκωνας το είχε μια οικογένεια από τον Αγ.Ανδρέα που αρχικώς είχε άλλο επίθετο, Σούπας, αλλά μετοίκισε στη Λακωνία και επέστρεψαν μέλη της με το επίθετο Τσάκωνας.
Β) Τα «Τσακώνικα» της Πάτρας και της Κορίνθου, η «Τσάκωνη» Καστοριάς και «Τσάκων» Εδέσσης, επαρχίας Αλμωπίας.
Ευλόγως διερωτάται κανείς πως πήραν το όνομά τους τα χωριά αυτά. Η έρευνα με κατοίκους που γνώριζαν κάτι για την περιοχή τους έδειξε τα εξής: 1) Τα «Τσακώνικα» Πατρών είναι μικρός οικισμός κοντά στην Πάτρα. Πήρε το όνομα από εργάτες που εγκαταστάθηκαν εκεί γύρω στα 1880, καταγόμενοι από Αγ.Πέτρο-Καστρί. Τα άλλα χωριά τους αποκαλούν «Τσάκωνες». Δεν ήταν Τσάκωνες, απλώς ονομάσθηκαν έτσι ως καταγόμενοι από την ευρύτερη περιοχή της Κυνουρίας χωρίς να έχουν καμία σχέση με τη γλώσσα μας.
Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την εισήγηση του κ.Τάντουλου Αντωνίου: «Οι έντυποι χάρτες της Τσακωνιάς : Τέσσερεις αιώνες χαρτογραφικής ιστορίας», η Τσακωνιά (Caconia), ως γεωγραφικός χώρος, και όχι ως γλωσσικός, περιελάμβανε όλη την ανατολική πλευρά της Πελοποννήσου, από το Άργος ως τη Μονεμβασιά. Επομένως, όσοι μετακινούντο, ως εργάτες, από την περιοχή αυτή δεν ήσαν και γλωσσικά «τσακωνόφωνοι». Ανάμεσά τους βέβαια θα υπήρχαν και Τσάκωνες από τη σήμερα γνωστή Τσακωνιά.
2) Τα «Τσακώνικα» της Κορίνθου (οικισμός της πόλης) πήραν το όνομα από εργάτες που είχαν μετακινηθεί εκεί (πάλι γύρω στα 1880) από την ευρύτερη Κυνουρία, δεν είναι Τσάκωνες, ούτε μιλούν τη διάλεκτο. Ήταν εργάτες που δούλευαν για τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου.
3)Η «Τσάκωνη», χωριό της Καστοριάς. Οι κάτοικοι αποκαλούνται «Τσακωνιώτες, Τσακωνίτισσες». Η επιγραφή «Τσάκωνη» σε κεραμίδα ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους. Κοντά στο χωριό υπάρχει λόφος με ερείπια παλιού φυλακείου (φρουράς). Κατά τον καθηγητή Καρατζά, το χωριό ανάγει το όνομά του στη λέξη «Τσακωνία» = φρουρά, φυλάκιο. Άλλη τοπική παράδοση αναφέρει ότι είχαν πάει εκεί Τσάκωνες από την Πελοπόννησο. Γλωσσικά δεν έχουν καμία σχέση με μας. Είναι κυρίως πόντιοι και ντόπιοι.
4) «Τσάκων», χωριό κοντά στην Έδεσσα. Οι κάτοικοι είναι ντόπιοι, πόντιοι, μικρασιάτες και ονομάζονται «Τσάκωνες». Η ονομασία του χωριού προϋπήρχε του 1922. Γλωσσικά δεν έχουν σχέση με τη γλώσσα μας, ούτε γνωρίζουν κάτι για την ονομασία του χωριού. Παλιότερα υπήρχε σλαβικό επίθετο Τσάκωνιτς.
Εδώ κάνουμε μια παρένθεση: και στο Αγ.Όρος υπάρχει έντονη προφορική και γραπτή παράδοση (κώδικες ιερών μονών) για τη σχέση Αγ.Όρους-Τσακωνιάς. Ο βιογράφος του Αγ.Νείλου (1840 περίπου) αναφέρει τον άγιο ως «Τσάκωνα», ετυμολογώντας μάλιστα τη λέξη Τσακωνίτες από το : Αθωνίτες à Τσακωνίτες: «Ούτος (ο Νείλος) εβλάστησεν εν τη Τζακωνία της Πελοποννήσου, εις τον Αγ.Πέτρον, ήτις εστιν αποικία των Αθωνιτών βαρβαρωθείσης της φωνής Αθωνίταις-Τζακωνίτες…. Οι δε Τζακωνίται πάντες ευσεβώς ως Ορθόδοξοι» (κώδικας 50 της Μεγίστης Λαύρας). Επίσης, σύμφωνα με τον κώδικα 107 της μονής Κωνσταμονίτου στην περιοχή της Μεγίστης Λαύρας: « ….υπήρχε συναγωγή (=οικισμός) των Ελλήνων τότε δε και των Τσακώνων». Και στο βιβλίο του Γερασίμου Σμυρνάκη «Άγιον Όρος» (1903) γράφεται: «Πολλοί των Αθωνιτών πιστεύουσι και έτεροι πείθουσι εκ χειρογράφων παραδόσεων ότι ο Μ.Κωνσταντίνος μετοίκισε πάντας τους κατοίκους του Άθωνος, Τσάκωνας όντας, εις Πελοπόννησον».
Ενδεικτικός είναι και ο διάλογος που είχε ο γράφων- το 1990- με τον τότε Γέροντα-και νυν Άγιο Παΐσιο:
– Από που είσαι;
– Aπό την Πελοπόννησο. Από μια περιοχή του νομού Αρκαδίας, που λέγεται Τσακωνιά.
– Α!Ξέρεις! Εσείς οι Τσάκωνες έχετε μερτικό στο Αγ.Όρος, «οικόπεδα»!!
– Πώς γίνεται αυτό;
– Εδώ, παλιότερα, ζούσαν Τσάκωνες, προγονοί σας, και οι αυτοκράτορες τους μετέφεραν στο Μωριά. Διάβασε και θα δεις…
Το θέμα σχέσεως Αγ.Όρους-Τσακωνιάς αξίζει να ερευνηθεί εκτενέστερα και ίσως αποτελέσει ξεχωριστή εισήγηση σε τυχόν μελλοντικό συνέδριο.
Γ) Χρήστος Τσάκωνας: o νέος «Κολόμβος» της Αμερικής….
Με την μετανάστευση στα τέλη του 19ου, αρχές και τα μέσα του 20ου αιώνα, ήταν επόμενο να απαντάται πολύ συχνά το επίθετο Τσάκωνας στις ΗΠΑ, Αυστραλία κλπ. Πρόχειρη έρευνα στους τηλεφωνικούς διαδικτυακούς καταλόγους έδειξε ότι το επίθετο απαντάται συχνά στις βορειοανατολικές πολιτείες των ΗΠΑ (περίπου 100) είτε ως Tsakonas, είτε ως Chaconas ή Caconas. Επίσης απαντάται στο Βερολίνο, το Παρίσι, τη Μελβούρνη (6) και το Σύδνεϋ (4). Έχουμε και επίθετο Caconas και σήμερα στην Κων/πολη.
Μια ιδιάζουσα περίπτωση είναι αυτή του Χρήστου Τσάκωνα που χαρακτηρίσθηκε ως ο νέος «Κολόμβος» της Αμερικής. Η περίπτωσή του προκάλεσε το ενδιαφέρον μας διότι α) είχε τσακώνικη καταγωγή (Λεωνίδιον) και β) διότι άφησε μια μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά στις ΗΠΑ (Σικάγο) όπου δραστηριοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Γεννήθηκε στα Τζίτζινα (Πολύδροσο) το 1848, στα όρια Τσακωνιάς –Λακωνίας, και ξεκίνησε την Οδύσσειά του από τον Πειραιά, την Αλεξάνδρεια και το Σικάγο το 1873. Πολύ σύντομα δημιούργησε ένα τεράστιο δίκτυο μικρών επιχειρήσεων εμπορίας φρούτων και ειδών ζαχαροπλαστικής σε πολλές πολιτείες των ΗΠΑ μέχρι τη Χαβάη.
Κατά τον ιστορικό Salouto (Saloutos Theodore:The Greeks in the USA, Harvard University Press, Cambridge, Mass, 1964, σ.22) ήταν ο άνθρωπος που οργάνωσε τη μαζική μετανάστευση από τα Τζίτζινα και τα γύρω χωριά ∙ μεταξύ 1875-1890 έφερε στις ΗΠΑ 1000 Λακεδαιμονίους. Κατά τον ιστορικό Peter Dickson, κατά το 1885 το 1/3 των Ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ ήταν από τα Τζίτζινα. Πιθανόν με τους πρώτους μετανάστες-προστατευόμενους του Χ.Τ- να ήταν και πολλοί από τη Τσακωνιά.
Τόσο μεγάλη ήταν η απήχηση αυτής της μαζικής μετανάστευσης, ώστε θεωρήθηκε «εθνική αιμορραγία» από τον τότε τύπο (εφημερίδες «Σφαίρα» και «Στοά»), διότι η χώρα εστερείτο εργατικών χεριών για τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου και την αποξήρανση της Κωπαΐδος.
Ο «Μπαρμπαχρήστος», όπως τον αποκαλούσαν, δεν έφερνε τους μετανάστες ως απλούς χειρώνακτες∙ τους πρόσφερε δωρεάν τις μικροεπιχειρήσεις του και τους άφηνε να αυτοδημιουργηθούν. Για να μην κριθούν από τις αμερικανικές αρχές ως άξεστοι χειρώνακτες και να τους στείλουν σε ανάλογες εργασίες, ο Μπαρμπαχρήστος είχε επαφή με πλούσιο Τζιτζινιώτη στην Αθήνα, τον Ιωάννη Ζαχαρία, ο οποίος αναλάμβανε τον «καλλωπισμό» των φτωχών χωρικών και έτσι, όταν έφταναν στο Ellis Island της Νέας Υόρκης (το νησί της υποδοχής), ήταν οι πιο «ευπρεπώς» ενδεδυμένοι μετανάστες.
Μετά από 20 χρόνια (1873-1893), επιτυχημένης εμπορικής δραστηριότητος, θα νόμιζε κανείς ότι ο Χ.Τ θα ήταν πολύ πλούσιος. Κι όμως η αφιλοκερδία του υπέρ των συμπατριωτών του τον έφερνε συχνά σε οικονομική δυσχέρεια, αλλά έσπευδαν να τον συμπαρασταθούν οι υπ’αυτού ευεργετηθέντες. Το 1887 ίδρυσε την πρώτη ελληνική εκκλησία του Σικάγου –τον Ευαγγελισμό- και το σύλλογο Τζιτζινιωτών που εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι σήμερα –για 5 γενιές- με έντονη και ενεργό συμμετοχή των μελών του. Συνήθως μικροί σύλλογοι, όπως των Τζιτζινιωτών, έχουν διάρκεια δράσεως μία ή δύο γενιές (60 χρόνια περίπου). Είναι ο μοναδικός σύλλογος ενός μόνου χωριού με τόσο έντονη συμμετοχή των μελών του, τα πλείστα των οποίων ούτε καν έχουν επισκεφθεί τα Τζίτζινα. Κύριος σκοπός του συλλόγου είναι η ενθάρρυνση των νέων να μην ξεχνούν τις ελληνικές τους ρίζες και η καλλιέργεια στενών φιλικών και οικογενειακών σχέσεων (βαφτίσια, γάμους). Το 1924 ο σύλλογος ήταν τόσο ισχυρός ώστε βοηθούσε τα μέλη του να ορθοποδήσουν στις επιχειρήσεις, ενώ οι τράπεζες αρνούντο να τους χρηματοδοτήσουν, απλώς επειδή ήταν Έλληνες. Κάθε Τζιτζινιώτης στην καταγωγή το θεωρεί καθήκον το να παρευρίσκεται στη συνάντηση των μελών του συλλόγου το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Ιουλίου κάθε χρόνο.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Πιστεύουμε ότι, χωρίς να έχει γίνει μια σε βάθος έρευνα, το επίθετο «Τσάκωνας» να είχε αρχικώς σχέση με Τσάκωνες («Τσακωνόφωνους» ή μη), όπως διευκρινίσθηκε ανωτέρω, οι οποίοι μετοίκισαν σε όλο το Μωριά, προφανώς ως εργάτες και οι απόγονοί τους να αναζήτησαν καλύτερη τύχη στα εμπορικά κέντρα της Μ.Ασίας: Πόλη, Σμύρνη κλπ, και οι απόγονοί τους να παλινόστησαν στον Ελλαδικό χώρο με τα γεγονότα του 1922 και 1955 ενώ, παράλληλα, μερικοί είτε εξ αυτών, είτε εκ του Ελλαδικού χώρου, να μετανάστευσαν στις ΗΠΑ, Αυστραλία και αλλαχού, κουβαλώντας στις «αποσκευές» τους και το επίθετο Τσάκωνας.
Επίσης διευκρινίσθηκε επαρκώς ότι οι οικισμοί «Τσακώνικα» Πατρών, «Τσακώνικα» Κορίνθου δεν έχουν γλωσσική σχέση με τη σημερινή Τσακωνιά αλλά την ευρύτερη περιοχή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ονομασία «Τσάκωνη» στην Καστοριά ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία για το «Τσάκων» Εδέσσης.
Τέλος, πιστεύουμε ότι πρέπει να ερευνηθούν περισσότερο οι ρίζες του Χρήστου Τσάκωνα. Όπως μας ανέφερε ο Τζιτζινιώτης Σταμάτης Τσάκωνας οι ρίζες του Χρήστου Τσάκωνα ήταν από το Λεωνίδιο, προφανώς με άλλο επίθετο. Στο χωριό Τζίτζινα (Πολύδροσο) υπάρχει σήμερα γειτονιά «Τσακωνέϊκα».
Η πολιτιστική κληρονομιά του άφησε ο Χρήστος Τσάκωνας είναι πολύ πλούσια και δικαίως χαρακτηρίστηκε ως ο «Νέος Κολόμβος» της Αμερικής. Οι απόγονοί του και των συγγενών του υπολογίζονται σε μερικές εκατοντάδες, ενώ των Τζιτζινιωτών (και των χωριών Ζούπενα και Κοριτσά) σε μερικές χιλιάδες.
Ευχόμεθα το παράδειγμα του Χρ.Τσάκωνα (του «Μπαρμπαχρήστου») να ακολουθήσουν και άλλοι, όπως ο προσφάτως κοιμηθείς Στάθης Συκιώτης, ο «Μπαρμπαστάθης» -με το δρόμο που έκανε Τυρό-Παλιόχωρα, ο επίσης τυριώτης Παναγιώτης Μαρνέρης, με όσα κάνει για τη διατήρηση της γλώσσας μας, ο αείμνηστος Π.Μπουρνάκης με την εκ βάθρων ανακαίνιση και αγιογράφηση του πανέμορφου ναού της Αγ.Παρασκευής στο «Λειβάδι» Πραγματευτής από τους απογόνους του, οι δωρητές του ιατρείου Τυρού της οικογένειας Δημήτρη Καρδαρά, η οικογένεια Κορολόγου από τον Τυρό με την ανέγερση του ναού της Αγίας Αναστασίας και του νεκροταφείου στον Τυρό και πολλοί άλλοι.
Φωτογραφία Χρήστου Τσάκωνα Φωτογραφία του πλοίου Aglia με το οποίο ταξίδευσε από τη Γλασκώβη στη
Ν.Υόρκη, 1873.